زباله الکترونیک چیست و چرا توجه به آن مهم است؟

به وسایل برقی و الکترونیک مثل رایانه رومیزی، تلفن همراه، لپ‌تاپ و تلویزیون که دور ریخته می‌شوند، زباله الکترونیک یا زباله الکترونیکی (e-waste) می‌گویند. بسیاری از این وسایل مستعمل را می‌توان تعمیر کرد و دوباره به‌کار برد و یا حداقل آن‌ها را بازیافت کرد اما متاسفانه بسیاری از آن‌ها در سرتاسر دنیا دور ریخته می‌شوند. زباله‌های الکترونیک فلزات گران‌بهایی مثل طلا و نقره دارند. برخی از مواد مورداستفاده در خودروها و تجهیزات الکترونیک نیز جزو عناصر کمیاب هستند که گاهی به‌سختی و در شرایط خطرناکی از معادن استخراج می‌شوند. نکته مهم‌تر این‌ است که زباله‌های الکترونیک مواد مضر و خطرناکی مثل کادمیوم و سرب نیز دارند که اگر درست مدیریت نشوند، به انسان و به تمام محیط‌زیست آسیب می‌رسانند.

با دور ریختن هر زباله الکترونیک، هم منابع و عناصر قیمتی آن‌را از دست می‌دهیم و هم کربن در محیط منتشر می‌کنیم که نهایتا به گرم‌تر شدن زمین و تغییرات غیرطبیعی آب‌وهوا منجر می‌شود. زباله‌های الکترونیک، کمی فلزات سنگین نیز دارند که برای سلامتی انسان، سایر موجودات و طبیعت مضر است. پس هرچه حجم تولید زباله‌های الکترونیک کاهش یابد، این آسیب‌ها نیز کاهش می‌یابند.

آمار و ارقام درباره زباله‌ الکترونیک

• در سال ۲۰۱۴ حدود ۴۱٫۸ میلیون تن زباله الکترونیک در دنیا تولید شد. در سال ۲۰۱۸ حجم زباله‌های الکترونیک به حدود ۴۹٫۸ میلیون تن افزایش یافت. اگر وضعیت به همین منوال پیش برود، تولید سالانه زباله‌های الکترونیک تا سال ۲۰۵۰ به دو برابر یعنی ۱۲۰ میلیون تن در سال افزایش خواهدیافت.
• طبق آمارهای نسبتا جدید، تنها ۱۵ تا ۲۰ درصد زباله‌های الکترونیک بازیافت می‌شوند.
• طبق پژوهش‌ها برای تولید یک دستگاه رایانه و نمایشگر دست‌کم ۱٫۵ تن آب، ۲۱ کیلوگرم مواد شیمیایی و ۲۴۰ کیلوگرم سوخت فسیلی مصرف می‌شود.
• تلفن‌های همراه مقادیر قابل‌توجهی مواد گرانقیمت دارند که طلا و نقره از آن جمله‌اند.
• انتظار می‌رود تولید زباله‌های الکترونیک سالانه ۸ درصد افزایش یابد.
• بازیافت یا استفاده مجدد از ۱۰٫۰۰۰ تن زباله رایانه‌ای به‌جای دفن آن‌ها می‌تواند سالانه ۲۹۶ شغل جدید ایجاد کند.
• انتشار مواد آلاینده زباله‌های الکترونیکی در طبیعت، برای سلامت انسان آسیب‌های جدی به‌دنبال دارد که بیماری‌های خونی و کلیوی و عصبی از آن جمله‌اند.
• شهر گوییو در چین تنها یکی از بسیار شهرهای دنیاست که به محل انباشت زباله‌های الکترونیک تبدیل شده‌اند. تجمع زباله‌های الکترونیک در شهرها و روستاها، سلامت ساکنان را به خطر می‌اندازد. برخی افراد برای تشخیص اجزای فولادی و مسی زباله‌های الکترونیک، روی آن‌ها اسید هیدروکلریک می‌ریزند و این سرب نهایتا به خون ساکنان این مناطق راه می‌یابد.

کهنگی عمدی یا برنامه‌ریزی شده، معضلی که تولید زباله‌های الکترونیک را افزایش می‌دهد

وب‌سایت «کامپیوتر دیسپوزال» ضمن ارائه آمار و اطلاعاتی درباره زباله‌های الکترونیک به معضلی موسوم به کهنگی عمدی (planned obsolescence) نیز اشاره می‌کند. کهنگی عمدی راهبردی است که برخی از شرکت‌های دنیا برای فروش بیشتر محصولات‌شان در پیش می‌گیرند. آن‌ها محصولات مختلف اعم از ابزارهای دیجیتال، پوشاک، خودرو و... را عمداً طوری می‌سازند و وارد بازار می‌کنند که پس از مدتی کهنه به نظر برسند، یا کارایی چندانی نداشته باشند، یا به تعویض قطعه احتیاج پیدا کنند و یا حتی از کار بیافتند.

تلاش برای در اختیار گرفتن تازه‌ترین ابزارهای فناوری و اصطلاحا به‌روز بودن در این حیطه، هزینه فراوانی به مردم تحمیل می‌کند. عرضه پیاپیِ مدل‌های جدید یک محصول و نیز به‌روزرسانی و بهبود پیوسته آن‌ها بسیاری از مردم را به خریدهای جدید ترغیب می‌کند. با خرید محصولات جدید، دارایی‌های قدیمی‌تر معمولا نامستعمل در گوشه‌ای رها می‌شوند و با تداوم این روند، زباله‌های انبوهی در سراسر دنیا انباشت می‌شوند. آنگاه هزینه‌ها و آسیب‌های محیطی ناشی از تلنبار شدن زباله‌ها حتی بر هزینه‌ خرید محصولات جدید نیز پیشی می‌گیرد.

زباله‌های الکترونیک چگونه به لایه ازن آسیب می‌زنند؟

همانطور که برخی ترکیبات شیمیایی مثل سرب و کادمیوم به خاک و آب‌های زیرزمینی رسوخ می‌کنند و منابع آبی و غذایی را می‌آلایند، زباله‌های الکترونیک نیز اگر به‌جای بازیافت، سوزانده شوند، گازهای سمی مثل دی‌اکسید کربن و دی‌اکسید گوگرد منتشر می‌کنند که هوا را آلوده و لایه حساس ازن را تدریجاً نابود می‌کند. حال آن‌که لایه ازن ما را از پرتوهای خطرناک فرابنفش خورشید محاظفت می‌کند.

با کاهش ضخامت لایه ازن زمین گرم‌تر و آب‌وهوا دستخوش تغییرات شدیدی می‌شود. افزایش بیماری‌هایی مثل سرطان پوست، پیری زودرس پوست و آب‌مروارید تنها برخی از عوارض ناشی از نابودی لایه ازن هستند.

در اجزای مختلف رایانه مثل پردازنده، بوردهای الکترونیک، دیسک‌سخت، حافظه‌ها و... مواد مختلفی به کار می‌روند که بعضی از آن‌ها مثل آرسنیک و سرب سمی هستند. برخی از مواد خطرناک موجود در زباله‌های الکترونیک:

• آرسنیک: در لامپ‌های LED
• لیتیوم: در باتری‌های قابل‌شارژ یون لیتیوم
• سرب: در باتری‌ها و نمایشگرهای CRT
• بی‌فنیلِ پلی‌کلر شده (PCB): در ترنسفورمرها و چگالنده‌ها (کندانسورها)

بعضی از سایر عناصر شیمیایی به‌کار رفته در اجزای الکترونیک چنین هستند: منیزیم، رادیوم، باریوم، نوبیوم، اوسمیوم، کبالت، منگنز، تیتانیوم، هافنیوم، تنگستن، ژرمانیوم، طلا، نقره، مس، جیوه، بیسموت، سیلیکون، گالیوم، روی، آهن، گوگرد، فسفر، کادیوم، پالادیوم، تانتالیوم، پلاتین، آلومینیوم، کربن، سرب، نیکل، بور، کروم، پتاسیم، فرانسیوم، کاسیوم، سدیم، لیتیوم، کلسیم، نیتروژن، اکسیژن، آرسنیک، نئودیمیوم، سلنیوم و قلع.

نقش و سهم ما در کاهش تولید زباله الکترونیک

به‌سهم خودمان در متوقف کردن این چرخه معیوب بکوشیم. پیش از خرید هر محصولی و از جمله محصولات الکترونیک می‌توانیم از خودمان بپرسیم:

• آیا واقعا لازمش دارم؟
• اگر وسیله‌ای که دارم معیوب است، تعمیر می‌شود؟ اگر تعمیر می‌شود چرا جدیدش را بخرم؟

اگر واقعا لازم بود محصول جدیدی بخریم، محصولات شرکت‌هایی را بخریم که بادوام‌ترند و کارایی‌شان بلندمدت‌تر است. از فروشگاه‌ها محصولی درخواست کنیم که خدمات پس از فروش، ضمانت‌ها و تضمین قطعات یدکی طولانی‌مدت‌تری دارند. زباله‌های الکترونیک‌ را درست به چرخه بازیافت بسپاریم. شرکت‌های بازیافت باید مواد خطرناک زباله‌های الکترونیک را مهار کنند. نهادهای تصمیم‌ساز نیز می‌توانند شرکت‌ها را از اتخاذ سیاست‌ کهنه‌سازی عمدی بازدارند.

بازیافت زباله و از جمله بازیافت زباله‌های الکترونیک امروزه کسب‌وکار مهمی است که می‌تواند سودآور هم باشد. شاید ارائه مشوق‌ به کارآفرینان از سویی و جلب توجه مردم به اهمیت مدیریت و بازیافت زباله‌‌ها از سوی دیگر، بتواند جلوی روند روبه‌رشد تولید زباله در دنیا را بگیرد. خود ما نیز می‌توانیم با مطرح کردن این موضوع در خانواده و در جمع دوستان و همکاران، در گسترش آگاهی عمومی در این‌باره موثر باشیم.